Հայոց ցեղասպանութեան նշանաւոր ուսումնասիրող Վահագն Տատրեանի (1926(1), մայիսի 26 – 2019, Օգոստոսի 7) կեանքն ու գիտական գործունէութիւնն առանց վարանելու կարելի է բնութագրել որպէս իրական առասպել։ Անգնահատելի է նրա ներդրումը Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան բնագաւառում։ Տատրեանը, մասնաւորապէս, Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեանը հաղորդելով նոր որակ՝ հիմնարար հարցադրումներով եւ գիտական նոր տեսութիւնների ու համեմատական ցեղասապանգիտութեան հենքի վրայ այն դարձրեց հասանելի միջազգային գիտական շրջանակներին։

1928 թ․ մայիսին Սերգիև Պոսադում զանգվածային ձերբակալություններ են սկսվում, քանզի այնտեղ էին հանգրվանել նախկին ազնվական խավի որոշ ներկայացուցիչներ։ Սրան նախորդում է նաև հզոր քարոզարշավը թերթերում և ամսագրերում, որը նախապատրաստում է հասարակական կարծիքը։ Արդյունքում 21.05.1928 թ․ Ֆլորենսկուն նույնպես ձերբակալում են և երեք տարով աքսորում Նիժնի Նովգորոդ։ Սակայն այս առաջին աքսորը երկար չի տևում, և Մաքսիմ Գորկու նախկին կնոջ՝ Եկատերինա Պեշկովայի («Օգնություն քաղբանտարկյալներին» ((նախկինում` «Քաղաքական Կարմիր Խաչ») կազմակերպության ղեկավարն էր) միջնորդությամբ նույն թվականի սեպտեմբերին նա վերադառնում է տուն։ Պեշկովայի ջանքերի շնորհիվ Ֆլորենսկին վերադառնում է աքսորից, բայց հրաժարվում է Պրահա գաղթելու առաջարկից՝ հետագա հետապնդումներից խուսափելու համար։

Ես խոնարհվում եմ հայի պատմության առջև, այն մեծ ուսուցչի, որի նմանը չի ունեցել և ոչ մի ազգ: Եվ ատում եմ ՝ ամբողջ հոգով ատում նրանց, ովքեր կեղծում են, համարում սովորական կամ պարզապես չեն մատուցում այդ իմաստուն ուսուցչին` Հայ Պատմությանը այնպես ինչպես իրականում նա կա՝ շքեղ ու զարմանալի իմաստուն: Ձեզ միշտ կմատուցեն դավաճանների ու տկարամիտ վախկոտների, ստախոս սրիկաների զազրելի պատմությունը, բայց խնամքով կթաքցնեն նրանց կողքին կանգնած հպարտ, իմաստուն և անզուգական խիզախ հայերին, որոնք փրկել են հայրենիքը և ապրեցրել: Նրանք ազնվական էին հոգով և գործով, որոնք ճակատագրի հեգնանքով ապրել են տկարամիտ ղեկավարների օրոք:

1917 թվականի հունիսին Պետրոգրադում տեղի ունեցած համառուստաստանյան սովետների առաջին համագումարում Լենինը առաջարկել է Հայաստանին տալ անկախություն։

ՀՅԴ մտաւորական, Իրանի «Ալիք» օրաթերթի խմբագիր, Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան խորհրդարանում հիւսիսային իրանահայութեան պատգամաւոր՝ Հրայր Խալաթեանը (1929-1988թթ․), Հայ ազգային ազատագրական շարժման նոր զինեալ պայքարի նախօրեակին, գրել է․ «Գերուած ժողովուրդները եւ նրանց քաղաքական կազմակերպութիւնները հրամայականօրէն կանգնած են մէկ երկընտրանքի առաջ․ կամ որդեգրել յեղափոխական-մարտական սթրաթեժի, կամ էլ հաշտուել աստիճանական մահացման մտքի հետ։ Ինչ խօսք, որ բոլոր գերեալները նախընտրել են գոյատեւման ու յառնումի, այն է՝ յեղափոխութեան ուղին․․․»։

Չապլինը մեծ արտիստ լինելուց բացի նաև հումանիստ էր: Նրա հայտնի «Փոքրիկը» ֆիլմը 1920 թվականների շրջագայությունների ժամանակ հավաքել էր 1 միլիոն դոլլար (այսօր՝ 15 միլիոն) և ամբողջությամբ նվիրաբերել Եղեռնից մազապուրծ եղած մանուկներին...

ՓԱՌՆԱԿ ՇԻՇԻԿՅԱՆ (1902, Զեյթուն, Օսմանյան կայսրություն - 1976, Հովտաշատ, Մասիսի շրջան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ գործիչ, արդարակյաց, որը Հայոց ցեղասպանությունից հետո սիրիական անապատի արաբական ընտանիքներում գտել և իրենց հայ ինքնությանն է վերադարձրել մոտ 500 հայ որբերի։

ԱՄՆ բանակի եւ «Ազգային անվտանգութեան գործակալութեան» (NSA) պաշտօնեայ, «Ջոն Հոփկինս համալսարան»-ի եւ «Միացեալ ռազմական հետախուզութեան քոլեջ»-ի բազմամեայ դասախօս՝ Ֆրենսիս (Ֆրանկ) Պ․ Հայլանդը (1941-2012թթ․) հեղինակն է՝ «Հայկական ահաբեկչութիւն. անցեալը, ներկան, հեռանկարները» վերնագրով մենագրութեան, ուր մանրակրկիտ քննութեան առարկայ է դարձել Հայ ազգային ազատագրական շարժման նոր զինեալ պայքարը, բազմակողմանի երեսներով։ Հայլանդը իր մենագրութիւնում էական գնահատական է տուել «Հայոց Ցեղասպանության Արդարության Մարտիկներ» (ՀՑԱՄ) կազմակերպութեան մասին, ըստ հետեւեալի․

Գուրգեն Յանիկյանի բանտային հուշագրությունում աղմկոտ բացահայտումները շատ են: Այս մեկն այսօր այլևս անհնար է ապացուցել, բայց պետք է իմանալ՝ գոնե մեր անհայտ հայրենակցի հիշատակի համար: Մանավանդ, որ խոսքը Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված՝ աշխարհում թերևս ամենահայտնի գրական երկի մասին է: